سفرنامه مهریز فردائیان (4):معرفی شهرستان مهریز -آثار و بناهای تاریخی

آثار و بناهای تاریخی شهرستان مهریز

بدون تردید ابنیه تاریخی و آثار باستانی شهر مهریز از جمله مظاهر ذوق و هنر ایرانی بشمار می رود. وجود این آثار علاوه بر این که نمونه ای بارز از استعداد و کوشش مردم مهریز را بدست می دهد قدمت این سرزمین را نیز به خوبی نمایان می سازد.

در شکل گیری و تکوین فرهنگ بومی منطقه همانند سایر مناطق کویری کشور، طبیعت و مبارزه انسان های واحد نشین آن را باید از عوامل اساسی و تعیین کننده به شمار آورد. بافت معماری و ویژگی های شهر مهریز که یکی از روشن ترین جلوه های فرهنگ و شناسنامه گویای زندگی کویری است، بشدت متأثر از اقلیم ناسازگار و مصداق عینی مقاومت در مقابل کویر و حفظ حیات در این شرایط آب و هوایی است.

وجود ده ها اثر تاریخی از جمله مساجد، رباط ها، قلعه ها، آب انبارها، بازارچه ها، کاروانسراها، قنات ها، بادگیرها و سردابه ها، کوچه های پیچ در پیچ و دیوارهای بلند همگی نشان از پیش روی فرهنگ و تمدن در گستره طبیعت قهار این شهر است.

خصوصیات کلی مساجد مهریز:

1ـ اغلب مساجد تاریخی مهریز چه مساجد جامع و چه غیر آنها، متعلق به دوره صفویه یا ما قبل آن می باشد.

2ـ در شهرستان مهریز مجموعه مسجد، آب انبار، حمام و حسینیه در کنار هم ساخته می شده که این خصوصیت، مساجد مهریز را از جاهای دیگر متمایز می سازد.

3ـ گذشته از ساختار قدیمی و معماری سنتی که در مساجد مهریز مشاهده می شود دلایل و شواهد فراوانی دال بر قدمت آن هاست از جمله:

الف) وجود کتیبه های سنگی، چوبی و گچی که معمولاً یا بر در سر ورودی مساجد و یا در محراب و یا بر درهای قدیمی آن منصوب و مرقوم شده است( مثل مسجد باغ بهار و مسجد منگاباد)

ب) وجود زیلوهای قدیمی که حتی قدمت بعضی از آن ها به چهارصد سال می رسد.

ج) بادگیرهای بسیار نازک که در بعضی از مساجد هنوز پابرجاست( مثل مسجد سرحوض)

4ـ مساجد تاریخی مهریز دارای دو قسمت تابستان خانه و زمستان خانه و یا به عبارتی سردخانه و گرم خانه می باشند. در فصل های گرم از تابستاخانه استفاده می شده و در فصول سرد از زمستانخانه استفاده می کردند.

معرفی برخی مساجد تاریخی مهریز

مسجدجامع مهرپادین:

این مسجد از بناهای سده هشت هجری قمری بوده و دارای گنبد، ایوان، شبستان و منار است. منار آن بر سر در مسجد ساخته شده و با کتیبه ای از کاشی معرق تزیین شده است. بر اساس متن کتیبه مسجد در اوایل سده هشت هجری قمری توسط "محفوظ بن محمد" ساخته شده است. مسجد فوق با بیش از 900 سال قدمت، یکی از با ارزشترین آثار بجای مانده در این شهرستان است. این مسجد دارای گنبد، ایوان، شبستان، منار و نیز فضاهای تابستانه و زمستانه به ترتیب با 1000 و 1800 متر مربع مساحت می باشد. همچنین یک زیلو که بافت آن به 223 سال پیش برمی گردد در این مسجد دیده می شود.

مسجدجامع باغبهار :

قدیمی ترین مسجد بغدادآباد «مسجد جامع باغبهار» موسوم به « مسجد ملا مسعود» که در سال 989 هجری می زیسته است. این مسجد توسط مرحوم« ملامسعود» که از تجار نامی یزد بوده، ساخته شده است. مسجد باغبهار در کنار حسینیه بزرگی به همین نام قرار گرفته است. همچنین در مجاورت آن آب انباری قدیمی قرار داشته که در دوران گذشته مورد استفاده مردم و اهالی منطقه قرار می گرفته است. در دوران شکل گیری انقلاب و پس از آن فضای پشت حسینیه و تکیه باغبهار بعنوان کانون مبارزات انقلابیون مهریزی و نیز دفتر حزب جمهوری اسلامی مهریز، فعالیت های پرثمری را ارائه داده است. درحال حاضر این مسجد جزء آثار باستانی بشمارمی آید و قریب به 340 سال سابقه قدمت دارد. نام ملا مسعود و تاریخچه مسجد روی درب ورودی مسجد حک شده است .

مسجدجامع منگاباد:

« مسجدجامع منگاباد» بعد از تخریب اولیه توسط خیری به نام« حاجی ناصر» تجدید بنا شده است. سنگ محراب مسجد که دور تا دور آن آیه الکرسی به خط نسخ منقور شده، قدیمی ترین و براساس روایت تاریخی از قرن نهم هجری است.

مسجدجامع سریزد:

احداث بنای مسجد جامع سریزد بنا به روایتی به 1400 سال پیش باز می گردد که مصادف با ورود مسلمانان به رهبری حضرت امام حسن مجتبی(ع) به یزد و نابودی یزدگرد و برقراری حکومت اسلامی در این مرز و بوم است.

مسجد جامع خورمیز :

مسجد جامع خورمیز در 3 کیلومتری مهریز و در روستای خورمیزسفلی واقع شده است. طبق تحقیقات محلی و بازدیدی که توسط کارشناسان میراث فرهنگی بعمل آمده است قدمت این مسجد را دوره صفویه و حتی ماقبل آن تخمین زده اند اما کتیبه یا نشانه ای که قدمت دیرینه مسجد را معین کند وجود ندارد.

رباط ها و کاروانسراها

از جمله یادگارهای پرارزش ایران کاروانسراها است که روزگار کهن به دلایل گوناگون و ارتباطی چون جریان اقتصادی، نظامی، جغرافیایی و مذهبی بنیاد گردیده است و در ادوار مختلف به تدریج توسعه و گسترش یافته است. عصرطلایی و شکوفایی احداث کاروانسراهای زیبا از زمان سلسله صفویه آغاز می شود. از انواع کاروانسراها از نقطه نظر معماری می توان به کاروانسراهای« مدور» وکاروانسراهای« چهار ایوانی» اشاره نمود. تعداد کمی از کاروانسراهای ایران با نقشه مدور بنیاد گردیده است. این نوع کاروانسراها بسیار جالب توجه و از نظر معماری حایز اهمیت فراوان است.

معرفی تعدادی از این ابنیه تاریخی و فرهنگی در شهرستان مهریز

رباط زین الدین:

رباط زین الدین در60 کیلومتری جاده یزدـ کرمان، حدود 500 متر خارج از جاده قرار گرفته است. فاصله آن تا شهر مهریز حدود 30 کیلومتر است. تاریخ احداث بنا به دوره صفویه (1007 تا 1030 هجری قمری) برمی گردد.

رباط کرمانشاه:

رباط کرمانشاه که کرمانشاهان هم گفته می شود، آبادی کوچکی بر سر راه یزد به کرمان به فاصله شش فرسخ از رباط زین الدین است که از قدیم الایام حدفاصل میان خاک این دو شهر بوده است.

رباط نو سریزد:

رباط نو سر یزد در انتهای آبادی سریزد در پایان راه( خیابان) اصلی عبوری در میان آبادی و در مجاورت آب انبار و مسجد جامع سریزد و به فاصله کمی از رباط قدیمی و خشتی موجود قرار گرفته است.

رباط شمس:

این رباط در جاده یزد ـ کرمان واقع شده است. این رباط در عصر صفویه بنا شده و دارای ساختمانی آجری و نقشه ای مربع شکل است و پنج برج دیده بانی دارد. ورودی ساختمان در ضلع غربی قرار دارد و به هشتی منتقل می شود.

کاروانسرای شاه عباسی:

این کاروانسرا در فاصله 35 کیلومتری جاده یزدـ کرمان در روستای علی آباد و در حاشیه شهر مهریز قرار دارد. پلان این کاروانسرا از نوع پلان چهار ایوانی است که از آجر ساخته شده و بانی آن« شاهزاده معارف دوست محمد ولی میرزا» پسر فتحعلی شاه بوده است. بنای آن از سمت جاده دارای چهارده صفه و بلندی دیوار آن پنج متر است و چهار برج در چهار گوشه دارد.

قلعه ها

انسان در روزگار گذشته همواره در معرض خطرات پیرامون خویش قرار داشته و برای تأمین امنیت و بقای خود به اشکال مختلف به مقابله با آن می پرداخت. یکی از ساده ترین شیوه ها این بودکه دیواری گرد محل سکونت خویش بنا کند و زیستگاه خود را در آن ایمن سازد. بنابراین نوعی بنای محصور متناسب با وضعیت و شرایط طبیعی و جغرافیایی محل سکونت خود پدید آورد که قلعه « جلگه ای یا دشتی» نامیده می شود. قلعه های جلگه ای گونه ای از معماری سنتی این سرزمین بودند که هسته اصلی شهرهای امروزی را پدید آوردند و راه را برای شهرهای امروزی هموار ساختند.

قلعه مهرپادین( دوره افشاریه) :

قلعه مهرپادین یکی از آثار باستانی شهرستان مهریز می باشد که مابین جاده یزد ـ کرمان و خیابان انقلاب در قسمت ورودی زمین های کشاورزی آن منطقه قرارگرفته است.

قلعه خورمیز:

قلعه خورمیز دارای طول و عرض 32 ×63 متر و 6 برج می باشد. چهار برج چهار گوشه و 2 برج در قرینه یکدیگر در جهت طول قلعه ساخته شده اند.

قلعه سریزد:

قلعه سریزد یکی از زیباترین و سالمترین قلعه های جلگه ای این سرزمین است که در نوع خود بی نظیر است. این قلعه از خارج شامل دیواری به ارتفاع2 متر گرداگرد است که قبلاً دارای ارتفاع بیشتری بوده است. خندقی به عمق 2 متر و عرض 5 تا 6 متر در اطراف قلعه، حصار و باروی قلعه که ارتفاعی حدود6 تا 7 متر دارد و گرداگرد قلعه را فرا گرفته و دارای 9 برج دیده بانی مدور به ارتفاع 8 تا 9 متر در گوشه ها و میانه اضلاع می باشد.

قلعه هرفته( متعلق به دوره زندیه):

« قلعه هرفته» خارج از روستای هرفته و حدود 200 متر با روستا فاصله دارد و در کنار قبرستان کنونی می باشد. قابل ذکر است در گذشته نه چندان دور، هنگامی که مردم هرفته قصد بیرون آمدن از قلعه را کرده و تمایل پیدا کردند که در خانه های جدا از یکدیگر زندگی کنند خانه های مسکونی نزدیک قلعه و آبادی های آن که تقریباً دراطراف بود در اثر مهاجرت سکنه و به مرور زمان تخریب شد و جز تلی از خاک چیزی از آن ها بر جای نماند.

• نویسنده : یزد فردا
• منبع خبر : خبرگزاری فردا